بهترین روش مقاله نویسی: سیستم های ارزیابی آثار علمی (بخش سوم)

در این مطلب مباحثی پیرامون تعاریف مرتبط با موضوع پژوهش علمی و نیز دسته بندی های متنوعی برای مقاله علمی به عنوان یکی از مهمترین مصادیق یک گزارش علمی ارائه گردید. در بخش بعدی این مقاله با …. آشنا خواهیم شد.

ارجاعات در متن

عبارت ارجاع به عنوان معادلی برای واژه Citation می باشد و نخستین چیزی که درباره استناددادن در متن باید مشخص بشود، این است که: چه چیزی باید مستند گردد؟ مهمترین موارد ارجاعات را به می توان به شرح زیر بیان داشت:

• باید اندیشه هایی را که به دیگران تعلق دارند، مشخص کرد و با ذکر مأخذ نشان داد که از آنِ چه کسانی می باشند (امانت داری)؛
• هر زمان که افکار و اندیشه هایی با چهارچوب فکری کسان دیگری همخوانی دارند، موارد را باید با ذکر منبع مشخص کرد؛
• هر زمان که نظریه، روش یا داده ای موردبحث قرار می گیرد، منبع آن را باید ذکرکرد تا اگر خواننده خواست اطلاعات بیشتری درباره آن کسب کند، بتواند به آن مراجعه کند؛
• باید نقل قول هایی را که از یک متن به صورت مستقیم و بدون دخل و تصرف، داخل گیومه آورده می شود، مستند ساخت.

بنابراین اطلاعاتی که برای خوانندگان، اطلاعات عمومی به حساب می آیند، لازم نیست مستند شوند. نویسنده، تنها در صورتی می تواند به آثار خود ارجاع دهد که این ارجاع برای مطالعه بیشتر باشد و نقل از خود، معنا ندارد. همچنین در استنادکردن، حتی الامکان باید به منبع مستقیم یا ترجمه آن استناد کرد. تنها زمانی به منابع دیگران استناد می شود که محقق دسترسی مستقیم به اصل اثر را نداشته باشد که در آن صورت باید مشخص کرد که آن مطلب از یک منبع دست دوم گرفته شده است.

سیستم های ارزیابی آثار علمی

در دنیای تحقیقات علمی مجله های بسیاری وجود دارند که نمایانگر هدف ذاتی تولیدات محققین می باشد. این مجلات رشته های علمی مختلف را پوشش داده و در جامعه علمی بسته به موضوع، شهرت و محبوبیتشان از هم متمایز می شوند. با در نظر گرفتن دیدگاه یک محقق در یک حوزه خاص، سؤالات بسیاری ممکن است مطرح شود: «چه معیارهایی برای ارزیابی و مقایسه مجلات مختلف یک موضوع وجود دارد؟»، «چطور می توان اطلاعات نسبی درباره نویسندگان آنها پیدا کرد؟» و «میزان نفوذ هر یک از آنها در جامعه علمی چقدر است؟».

پاسخ دادن به این سؤالات یک کار سطحی نیست. بلکه روش های بسیاری برای پایش، مقایسه و مطالعه روند تغییرات سالیانه مجله ها وجود دارد، مانند بررسی تیراژ، شهرت هیئت سردبیری یا میزان حضور مقالات نویسندگان برجسته. اما این روش ها بیشتر ذهنی بوده و چندان قابل اعتماد نیستند. یک ابزار عینی تر برای این منظور، شاخص های کتاب سنجی (Bibliometrics) هستند که بر اساس شمارش و آمار استنادها در آثار علمی ایجاد شده اند.

تحلیل استناد (Citation Analysis) یا علم سنجی (Scientometrics) به عنوان یکی از معروف ترین روش های کتاب سنجی به بررسی فراوانی، الگوها و اشکال استناددهی در آثار علمی می پردازد. به نمایه ای از استنادها بین آثار با هدف تعیین اینکه کدام اثر به کدام اثر استناد می دهد، یک نمایه استنادی (Citation Index) گفته می شود. هر چند که نمایه های استنادی در اصل به منظور بازیابی اطلاعات طراحی شدند، اما به تدریج در کتاب سنجی و سایر مطالعات مانند ارزیابی تحقیقات مورد استفاده قرارگرفتند. یکی از کاربردهای نمایه های استنادی تعیین محبوبیت و تأثیر مقالات، مؤلفان و مجله های مشخص یا به طور کلی برای اندازه گیری اهمیت یک کار علمی در جهت کمک به تصمیم گیری های حمایتی از آنان می باشد.

نمایه سازی استنادی مدرن در سال ۱۸۷۳ برای اولین بار در علم حقوق به کار رفت. با آغاز قرن بیستم و رشد نمایی انتشارات علمی، اطلاع از آخرین پیشرفت های علمی برای محققین، دانشمندان و کتابداران بیش از پیش مشکل شد. در نتیجه، نیاز به یک سیستم نمایه سازی اختصاصی نمایان تر گشته بود.

هرچند که روش های شمارش استنادی برای مدتی عملکرد خوبی داشتند، اما به دلایل بسیاری از قبیل کشف برخی اشکالات در آن ها و یا عدم شناسایی دانشمندان شایسته شهرت، دانشمندی جوان بنام ایگِن گارفیلد (Eugene Garfield) در سال ۱۹۵۵ برای اولین بار نمایه استنادی علوم (Science Citation Index) (SCI) را به منظور تسهیل اشاعه و بازیابی اطلاعات علمی ارائه نمود. گارفیلد با راه اندازی شرکت ISI  (Institute for Scientific Information) در سال ۱۹۶۰، پایگاه های اطلاعاتی دیگری مانند نمایه استنادی علوم اجتماعی (SSCI) و نمایه استنادی علوم انسانی و هنر (AHCI) را نیز ایجاد کرد. در سال ۱۹۷۶، وی شاخصی به نام ضریب تأثیر مجله (Journal Impact Factor) (JIF) را به عنوان یک شاخص عملکردی تعیین و تا به امروز هر ساله در گزارش های استنادی مجلات (JCR) محاسبه و چاپ کرده است. در بخش بعد به این شاخص بیشتر خواهیم پرداخت.

بعد از خریدن شرکت ISI در سال ۱۹۹۲ به وسیله شرکت تامسون رویترز (Thomson Reuters) ، نمایه های استنادی ISI تا کنون از طریق تارنمای علوم (Web of Science) (شامل پایگاه های اطلاعاتی مجلات علمی و مقالات مکتوب کنفرانس ها) که درون تارنمای دانش (Web of Knowledge) (شامل پایگاه های اطلاعاتی مجلات علمی، اختراعات، مقالات مکتوب کنفرانس ها و وب سایت ها) برای اعضا (شامل کتابخانه ها، دانشگاه ها و مؤسسات تحقیقاتی مشتریان) قابل دسترسی است. نمایه های این تارنماها از سال ۱۹۰۰ تا کنون حدود ۱۰۰۰۰ مجله صاحب نام و پرنفوذ از رشته های مختلف را پوشش می دهد. این پایگاه با استفاده از مراجع اسناد نمایه شده، همه استنادها به کارهای سایر مؤلفان را لیست می کند، فارغ از اینکه آن کارها در ISI نمایه شده باشد یا خیر.

تا نوامبر سال ۲۰۰۴، ISIWOS تنها پایگاه جامع و قابل اعتماد ارائه کننده اطلاعات استنادی بود. اما اخیراً رقبای جدی دیگری برای آن پیدا شده اند. تارنمای Scopus به وسیله شرکت انتشاراتی Elsevier ایجاد شده و حدود ۱۶۵۰۰ مجله را با پوشش بین المللی بیشتری نمایه کرده است. اطلاعات استنادی این پایگاه تنها برای موارد نمایه شده در آن است. با بررسی مطالعات کمی که به مقایسه این دو پایگاه پرداخته اند، درمی یابیم که Scopus دارای پوشش وسیع تر (بر حسب تعداد اسناد نمایه شده)، کاربرپسندی بیشتر و طول زمانی کوتاه تر نسبت به ISIWOS می باشد.

رقیب دیگری که به طور رایگان نمایه ها (و نه اطلاعات مجلات نمایه شده یا طول زمانی پوشش) را در اینترنت ارائه می کند، تارنمای Google Scholar (GS) متعلق به شرکت معروف Google، قوی ترین موتور جستجوی جهان است. تنها در صورتی که ناشری مایل باشد تا دست کم چکیده را مجاناً در اختیار بگذارد، در این پایگاه نمایه خواهد شد. در صورتی که مراجع در پایگاه نمایه نشده باشند، تنها تعداد استنادها در نتیجه جستجو نمایش داده می شود. این پایگاه همچنین حاوی داده هایی از منابع دیگر مانند نسخ پیش چاپ مقالات (داوری نشده) و وب سایت های شخصی می باشد. این امر موجب نتایج نسبی بسیار بیشتری برای جستجوها در GS می شود.

عقاید متفاوتی درباره GS وجود داشته و دارد. مطالعات نشان می دهد که کتابخانه ها به دلایل فنی اشتیاق کمتری در استفاده از آن نسبت به دیگران دارند. مطالعات مقایسه ای GS و ISIWOS نیز نتایج گوناگونی از قبیل برتری پوششی یکی بر دیگری، تورم نسبی مثبت یا منفی نتایج شمارش استنادها و اشکالات عملگرهای جستجوی GS در پی داشته اند.

در تحقیقی درباره نتایج شمارش استنادهای این سه پایگاه در سال ۲۰۰۶، یافته ها حاکی از تغییرپذیری نتایج بر حسب سال یا رشته می باشد که نشان دهنده عدم کفایت هر سه در برآوردن نیازهای پیگیری استنادها است. سرانجام، با توجه به اینکه این پایگاه ها از منابع بعضاً متفاوتی استفاده می کنند، محققین جستجو در هر سه پایگاه را برای یافتن منابع مورد نیاز به پژوهشگران توصیه می کنند.