فهرست مطالب
دسته بندی مدل های مکانیابی تسهیلات
دسته بندی مدل های مکانیابی تسهیلات، همانگونه که قبلا نیز مورد بحث قرار گرفت، از سال ها پیش مورد توجه محققان مختلف بوده و از این رو عوامل متنوعی به عنوان مبنای دسته بندی مدل های مکانیابی تسهیلات در طی این سال ها ارائه شده است. در این بخش بر اساس برخی از مهمترین عواملی که همواره در مدل ها مورد بحث قرار می گیرند، مدل های مکانیابی تسهیلات را دسته بندی نموده ایم. نمودار زیر دسته بندی مدل های مکانیابی تسهیلات را بر اساس اهداف، فرضیات و تصمیمات حوزه مکانیابی تسهیلات نمایش می دهد.
نکات تکمیلی در خصوص انواع مسائل مکانیابی تسهیلات
نمودار فوق بیانگر نکات مهمی است که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- مسئله مکان یابی را با توجه به ویژگی تسهیلات جدید می توان به دو دسته یک وسیله و چند وسیله طبقه بندی کرد. مسئله مکان یابی یک وسیله، مکان بهینه یک تسهیل و مسئله مکان یابی چند وسیله، مکان بهینه چند تسهیل را به طور همزمان تعیین می کند. تقسیم بندی دیگر برای تسهیلات جدید، بر این اساس است که آیا مکان های ممکن برای استقرار یک تسهیل محدود است یا نامحدود. اگر یک تسهیل بتواند در هر جایی از مناطق جغرافیایی یا مرزی قرار بگیرد، در آن صورت تعداد مکان های ممکن نامحدود است و چنین مسئله ای، مسئله مکان یابی ناحیه ای (در فضای پیوسته) نامیده می شود. در مقابل، مسئله مکان یابی نقطه ای (در فضای گسسته)، دارای مجموعه ای از مکان های محدود برای استقرار یک واحد هستند.
- در مسائل دنیای واقعی به روشنی نمی توانیم پارامترها و داده های مدل را تعیین کنیم، به عبارت دیگر، در طول زمان، هر یک از پارامترهای مدل ممکن است با تغییرات قابل توجهی روبه رو باشد. داده های مدل مبتنی بر پیش بینی بوده و با عدم قطعیت همراه هستند. تخمین پارامتر نیز از دقت کافی برخوردار نبوده که علت آن نیز در طبیعت فرآیند پیش بینی و یا بهره گیری از شیوه های نادرست اندازه گیری است. با درک این مفهوم، محققین به توسعه مدل هایی برای مکان یابی روی آوردند که بتواند عدم قطعیت موجود در داده ها را در سطوح مختلف فرموله کند. در نتیجه مدل های مطرح شده در این زمینه را که همراه با عدم قطعیت در داده های مسئله است را مدل احتمالی نامیده اند. در مقابل اگر داده های مدل با قطعیت مشخص شده باشند، مدل قطعی مسئله مکان یابی را خواهیم داشت.
- مدل های مکان یابی ایستا بر بهینه سازی عملکرد سیستم در یک بازه زمانی مشخص تمرکز دارند. در مقابل در مدل های پویا، داده ها (تقاضا، هزینه، ظرفیت، تسهیلات موجود و نقاط کاندید برای استقرار تسهیلات) را در طول یک بازه زمانی مشخص و وابسته به زمان در نظر می گیرند.
- تعداد تسهیلات قابل استقرار به عنوان روش دیگری برای تقسیم بندی مسائل مکان یابی تلقی می شود. در برخی مسائل (P-Median, P-Center, Maximum covering problem) تعداد تسهیلات از قبل مشخص شده است که به مسائل برون زا معروفند. در مدل های دیگر (Set covering problem, Fixed charged facility location problem) که به مدل های درون زا معروفند تعداد تسهیلات به عنوان خروجی مدل محسوب می شود.
- در مسئله مکان یابی با فضای جواب گسسته، فرض بر آن است که مجموعه گسسته ای از نقاط تقاضا و مجموعه گسسته ای از مکان های کاندید وجود دارد. این گونه مسائل معمولا به صورت مسائل برنامه ریزی عدد صحیح و یا برنامه ریزی عدد صحیح مختلط فرموله می شوند. هدف این مدل ها نیز معمولا مینیمم کردن هزینه های ثابت استقرار تسهیلات و هزینه های حمل و نقل است. در مدل ریاضیِ این مسئله، دو دسته متغیر تصمیم وجود دارد. دسته اول متغیرهای مکان یابی هستند که تعیین می کنند آیا در یک مکان کاندید، تسهیل استقرار می یابد یا خیر. دسته دوم مربوط به متغیرهای تخصیص می باشد که نحوه تخصیص مشتریان به تسهیلات را نشان می دهند. مدل های مکان یابی با فضای شبکه ای بر این فرض استوارند که مکان یابی در شبکه ای که از تعدادی گره و یال تشکیل شده انجام می شود. در مسائل شبکه ای، نقاط تقاضا بر روی گره های شبکه مستقر هستند. حال آن که تسهیلات می توانند هم بر روی گره ها و هم بر روی یال های شبکه (گراف) استقرار یابند.
- تصمیم گیری در مورد مکان یابی تسهیلات عمدتا از تصمیم گیری های بلند مدت و استراتژیک است. لذا تعیین شاخص های مناسب در حل این مسئله از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. تصمیم گیری فرآیند یافتن زیرمجموعه ای از تصمیمات از مجموعه تمام تصمیمات قابل اتخاذ (فضای موجه) بر اساس شاخص های مختلف است. لازم به ذکر است در حل مسئله مکان یابی با اهداف چند شاخصه، معمولا تعداد محدودی جواب (تصمیم) از پیش تعیین شده وجود دارد که هر جواب هر یک از شاخص ها را تا سطح خاصی برآورده می سازد و با مقایسه سطح برآورده شدن شاخص ها توسط جواب های مختلف، می توان جواب نهایی را به دست آورد.
- در بسیاری از مباحث مکان یابی خدمتی که مشتریان از تسهیلات دریافت می کنند به فاصله مشتری و آن تسهیل بستگی دارد. در مسئله پوشش در صورتی مشتری می تواند از هر یک از تسهیلات خدمت دریافت کند که فاصله بین مشتری و آن تسهیل کوچکتر یا مساوی یک عدد از پیش تعیین شده باشد. این مقدار فاصله پوشش یا شعاع پوشش نامیده می شود. باید توجه داشت که فضای حل قابل قبول این مسئله یک شبکه (گراف) است و از نظر نوع این گراف، مسئله پوشش به دو دسته مسئله پوشش با شبکه های درختی و مسئله پوشش با شبکه های عمومی تقسیم بندی می شوند. شبکه های عمومی (شبکه های دارای سیکل) در مسئله پوشش شبکه هایی هستند که بین برخی (یا تمام) گره های آن ها بیش از یک مسیر وجود دارد و دارای مسیر بسته هستند. همچنین این مسئله از نظر پوشش دهی تمام نقاط تقاضا یا پوشش یافتن برخی از نقاط تقاضا به دو دسته پوشش کامل و پوشش جزئی تقسیم بندی می شود. در واقع هدف در مسئله پوشش کامل، تامین تمام نقاط تقاضا با حداقل تسهیلات ممکن می باشد. اما در مسائل مکان یابی میانه درصدد پیدا کردن نقاط میانه در بین نقاط کاندید هستیم با این هدف که مجموع هزینه ها کمینه شود. همچنین در مورد مسئله مکان یابی مرکز خواهان حداقل کردن حداکثر فاصله بین یک نقطه تقاضا و نزدیک ترین تسهیل تا آن هستیم.
- اکثر مدل های ریاضی مسئله مکان یابی بر روی یک هدف که شامل کمینه کردن هزینه های ثابت استقرار تسهیلات و هزینه های حمل و نقل می باشند، متمرکز هستند. اما از آنجایی که در مسائل مکان یابی موجود در دنیای واقعی اهداف دیگری همچون حداکثر نمودن سطح رضایت مشتریان و کمینه نمودن سطح ریسک نیز مدنظر می باشد، مسائل مکان یابی چند هدفه نیز در ادبیات این حوزه نظر محققان را به خود جلب نموده است.
از آنجایی که امروزه در حوزه مکانیابی تسهیلات، مدل های موجود را بر اساس کاربردهای آن ها نیز دسته بندی می نمایند، لذا در بخش آتی برخی از کاربردهای خاص این حوزه را نیز ارائه می نماییم.
Visits: 1369
