مکانیابی تسهیلات رقابتی (Competitive Facility Location): تعاریف و پژوهش های اولیه (بخش اول)

یک مسئله مکان یابی رقابتی گویای این واقعیت است که وقتی می خواهیم تسهیلی را در فضا مکان یابی کنیم، تسهیلات دیگری هم در فضا وجود دارند و یا می خواهند وارد فضای رقابتی شوند و در سهم بازار با ما به رقابت داشته باشند. در چنین حالتی یافتن استراتژی مناسب برای دست یابی به مکانی بهینه، به نحوی که بتواند بیشترین سهم بازار را ازآن خود کند، مهم به نظر می رسد.

تعاریف کلاسیک مسئله مکانیابی تسهیلات رقابتی

یکی از قدیمی ترین شاخه های علم مکانیابی تسهیلات، مکانیابی خرده فروش ها و دیگر تسهیلات اقتصادی در فضای رقابتی می باشد. هدف مکانیابی تسهیلات رقابتی یافتن مکان بهینه r تجهیز جدید در رقابت با p تجهیز موجود در بازار برای جواب گویی و خدمت دهی به تقاضای دسته ای از مشتریان می باشد. خدمت دهنده ها مقدار کالا و قیمت آن ها را تعیین می کنند. تقاضا می تواند ثابت باشد و یا به قیمت کالا بستگی داشته باشد. و مشتریان ممکن است جذب خدمت دهنده های نزدیکتر شوند و یا اینکه نزدیک بودن خدمت دهنده ها به هم یک عامل منفی درجذب مشتریان باشد. (Hakimi, 1983 ).

Friesz و همکاران در سال ۱۹۸۸ تعریف مکانیابی تسهیلات رقابتی را اینگونه ارائه کردند. “هر مدل برای مکانیابی تسهیلات که هدف آن استقرار یک تسهیل جدید است می تواند بر روی بازار تاثیر گذار باشد. پس استقرار تسهیل باید به نحوی باشد که هدف بهینه کردن سهم بازار را ارضا کند.” ReVelle در سال ۲۰۰۱، تعریف فوق را اینگونه نقد کرد : “تعریف ارائه شده از زوایایی دارای نقص است، زیرا این تعریف گسترده از مکانیابی رقابتی می تواند مدل هایی که رابطه بین بنگاه اقتصادی را در نظر نمی گیرد را هم شامل شود.” ایشان بر این اساس تعریف خود را اینگونه ارائه داد: ” تعریف بر اساس مفهوم تئوری بازی ها می باشد: “مکانیابی تسهیلات رقابتی در حالتی بررسی می شود که بیش از یک بنگاه اقتصادی در حال رقابت، در فضای بازار است و ارتباطی بین آن ها وجود دارد. تصمیم برای مکانیابی تسهیل نه تنها بر روی سهم بازار تاثیر گذاراست، بلکه روی سهم بازار مربوط به تسهیلات دیگر نیز تاثیر گذار خواهد بود.” Drezner نیز در سال ۲۰۰۱ برای مکانیابی تسهیلات رقابتی تعریف خود را اینگونه بیان کردند: با توجه به تسهیلاتی که با هدف جذب مشتری و بدست آوردن سهم بیشتری از بازار رقابتی تلاش می کنند، تعاریف زیادی برای مکانیابی تسهیلات رقابتی (Competitive Facility Location)  ارائه شده است. تابع هدف مشتری میزان سهم بازاری است که به وسیله هر تسهیل تصاحب (Capture) می شود. تمام مدل های مکانیابی اقتصادی به دنبال تخمین میزان تصاحب بازار بوسیله تسهیل رقیب، به منظور بهینه کردن مکانیابی تسهیلات است. برای تسهیل جدید، بهترین مکانیابی به نحوی است که میزان سهم بازار آن بیشینه گردد.

تاریخچه مسئله مکانیابی تسهیلات رقابتی و روند توسعه پژوهش های اولیه

مکانیابی رقابتی یکی از از مهمترین موضوعات در شاخه های سازماندهی صنعتی، فضای اقتصادی، علم منطقه ای و تحقیق درعملیات است. این علم با مقاله Hotelling در سال ۱۹۲۹ شروع به کار کرد و قوت گرفت. بسیاری از تلاش های محققین در سال های ابتدایی منجر به بررسی و ارائه مقالاتی شده که در آن ها فضای بازار به صورت روی خط راست بود. این فرض منجر به کاهش پیچیدگی محاسبات ریاضی مربوط به تنظیم قیمت ها، سطوح تولید و استراتژی مکانیابی می شود (Serra, 1995). محققین معتقد هستند که اولین مقاله در جانمای تسهیلات رقابتی، مسئله مکانیابی انحصار دوجانبه در فضای بازار خطی بود که توسط Hotelling در سال ۱۹۲۹ انتشار یافت و این علم با ارائه این مقاله متولد شد.کاربرد این مقاله تنها به علوم مکانیابی خلاصه نمی شود، بلکه در علوم دیگر نیز مورد استفاده قرار گرفت است. محققان بسیاری در شاخه مکانیابی رقابتی، مفاهیم این مقاله را مورد استفاده قرار دادند که نمونه هایی ازآن را در جدول زیر مشاهده می شود.

در مقاله Hotteling که در سال ۱۹۲۹ ارائه شده است، مکانیابی ۲ تسهیل رقیب در یک منطقه ( مکانیابی دو بستنی فروش در راستای ساحل) مورد نظر است. توزیع قدرت خرید (Buying Power) مشتریان در طول ناحیه یکنواخت فرض شده است و مصرف کنندگان، جذب تسهیل نزدیک تر می شدند. وقتی که یک تسهیل در فضای بازار مکانیابی شود و هیچ رقیبی وجود نداشته باشد تمام مصرف کنندگان، مشتری همان تسهیل می شوند. ولی وقتی تسهیل جدید معرفی شود و در ناحیه مکانیابی گردد، چنانچه فاصله بین دو تسهیل را به دو قسمت تقسیم کنیم، مصرف کنندگان نیمه چپ، مشتری تسهیل سمت چپ و مصرف کنندگان نیمه راست، مشتری تسهیل سمت راست خواهند شد. اگر یک تسهیل درمنطقه به طور ثابت قرار داشته باشد بهترین منطقه برای تسهیل جدید، مکانیابی در فضای راست یا چپ تسهیل جدید بستگی به این دارد که کدام ناحیه بزرگتر است (Hotelling,1929).

در دهه های اخیر محققین با رویکردهای از نوع دیگری از اشکال هندسی مثل دایره و مثلث استفاده کرده اند تا به فرضیات دقیقتری برای بازار های خطی دست پیدا کنند و همچنین بتوانند، مدلی برای تمام استراتژی های مختلف ورود متداوم به بازار را ارائه کنند (Serra, 1995). اگر چه نتیجه گیری روی رفتارها و استراتژی رقبا به طور مرتبط به راحتی قابل دسترسی است، اما در بیشتر موقعیت ها، هنوز تفاوت های زیادی با دنیای واقعی دارد.

در اواخر دهه ۴۰، بسیاری از مقالات از فرضیات فضای حل Hotelling استفاده کردند و فرضیات زیادی را به کار بردند. در دوره های بعد بعد از یک دوره رکود در نوآوری مقلات در فضای مکانیابی رقابتی در بازار های خطی، دراواخر سال های۱۹۷۰، هزاران مدل مختلف در فضای رقابتی ارائه شد. این چرخه عمر را می توان در شکل زیر مشاهده کرد.

بیشتر تلاش های این دوره در ادبیات بر روی موازنه بین قیمت و مکانیابی رقابتی بود به نحوی که Ghosh در سال ۱۹۸۴ در مقاله خود اینگونه بیان کرد که: ” اگر چه این مدل های خطی از دیدگاه تئوری درفضای رقابتی بسیار غنی هستند. ولی این رویکرد ها کاربرد کمی در عمل برای فضای رقابتی فرآهم می آوردند.”

به موازات پیشرفت این حوزه تحقیقاتی، شاخه جدیدی در مدل سازی مکانیابی تحت عنوان «مکانیابی تحلیلی تسهیلات» بوجود آمد که در ارتباط کامل با مسئله مکانیابی تسهیلات جدید، در فضای بازار به منظور بهینه کردن یک یا چند شاخص جغرافیایی یا اقتصادی بود. این شاخص ها شامل کاهش کلی فواصل و حمل ونقل و کمینه سازی هزینه تولید بود. مدل های زیادی برای آن ها ارائه شد ولی در آن ها کمتر به مشخصه های فضای رقابتی توجه شد. در اواخر دهه ۷۰، توجه بر روی روابط متقابل بین تسهیلات رقیب در فضای گسسته گسترش یافت و به دنبال آن چند رویکرد ایجاد شد.

یکی از مهمترین سوالاتی که دراین دوره توسط تعدادی از محققین مطرح شد، بررسی این نکته بود که” آیا وجود تعدادی از مکانیابی ها بر روی نقاط راسی شبکه ها می تواند برقراری موازنه Nash را تضمین کند؟ و آیا می تواند تشویقی برای بنگاه اقتصادی باشد وقتی هیچ علاقه ای برای حرکت ندارد؟”(ReVelle,2001)

در بخش دوم این مقاله به «بررسی انواع و نحوه رقابت» تسهیلات خواهیم پرداخت.