مکانیابی تسهیلات رقابتی (Competitive Facility Location): انواع و نحوه رقابت، تقاضا و رفتار مشتری گرایی (بخش دوم)

مقدمه

بخش بزرگی از مسائل مکانیابی، بر اساس مدل های تحقیق در عملیات، مربوط به ساخت مدل ها بر اساس فرضیاتی و مفاهیمی در فضای انحصاری (Monopoly) شکل گرفته است. یعنی تسهیلی که می خواهد مکانیابی شود دارای محصول منحصر به فرد است و تنها او در فضای رقابتی دارای چنین وضعیتی است. این فرض اساساً در تمامی مطالعات محققین برای ساده سازی مسئله به کار می رود. ولی در بسیاری از حالت ها این فرضیه نمی تواند به طور کامل با فضای دنیای واقعی همخوانی داشته باشد. بنابر این نیاز است که رقابت تسهیلات با یکدیگر در مدل ها مورد بررسی قرار گیرد. این مسئله از اساسی ترین نکاتی است که اقتصاد دانان در طول ۷۰ سال گذشته مورد بررسی قرار دادند. یک مکانیابی رقابتی گویای این واقعیت است که وقتی می خواهیم تسهیلی را در فضا مکانیابی کنیم، تسهیلات دیگری هم در فضا وجود دارند و یا می خواهند وارد فضای رقابتی شوند و در سهم بازار با ما به رقابت داشته باشند. Plastria معتقد است که برای بررسی ادبیات حوزه رقابتی و مطالعه دقیق در این مورد باید نحوه رقابت، فضای رقابت و بازار مورد بررسی قرار گیرد.

انواع و نحوه رقابت در مسئله مکانیابی تسهیلات رقابتی

نوع و نحوه رقابت می تواند شامل روش های گوناگونی باشد که در ادامه به بررسی آن ها می پردازیم.

۱- رقابت ایستا (static competition):

ساده ترین نوع مدل سازی در میان مدل های رقابتی شرایطی است که درآن فرض می شود رقبا در حال حاضر در فضای رقابتی وجود دارند و رفتار و کارایی این رقبا به طور کامل معلوم و ثابت است. این مدل ها افق زمانی کوتاه مدت را مد نظر می گیرند. همچنین پارامتر هایی از قبیل هزینه، زمان و … از جمله موارد مهم در تابع هدف این مسائل است تا بتوان به اقداماتی مناسب و تا حد امکان طولانی برای بدست آوردن مکان مناسب تسهیلات جدید دست یافت. این مدل ها معمولا پایه ای برای مدل های پیچیده تر هستند.

۲- رقابت با آینده نگری (competition with foresight):

در این حالت شرایط رقابت اندکی متفاوت است. در این مدل ها برای مکانیابی، قسمتی از بازار که دارای فضای مورد استفاده است، متوجه می شود که در آینده نزدیک رقبا وارد بازار خواهند شد. این کاملا ضروری به نظر می رسد که برای ورود رقبای جدید با پیش بینی نسبت به آینده با آن ها روبرو شویم و مکانیابی تسهیلات خود را انجام دهیم. اطمینان استفاده از مدل های Stackelberg-type به نحوی که تابع هدف شامل حل بهینه سازی رقبای ورودی باشد به سرعت دارای پیچیدگی بالایی می شود. دراین حالت استفاده از مدل های توالی (Sequencing) می تواند کاربرد بهتری داشته باشد. مدل های توالی در مقاله ای که Eiselt و Laporte در سال ۱۹۹۶ ارائه کردند مورد بررسی قرار گرفته است. Plastria و Vanhaverbeke نیز در سال ۲۰۰۸ طی مقاله ای که با استفاده از مدل von Stackelberg پیکر بندی کرده است به مطالعه مکانیابی با توجه به آینده می پردازد.

۳- مدل های پویا و موازنه رقابتی (Dynamic Models and Competitive equilibrium)

رقبای موجود در بازار همیشه در خطر از دست دادن سهمی از بازار خود بر اثر ورود رقیب جدید به بازار هستند. توجه به این مسئله باعث شد که استفاده از مدل های داینامیکی رونق بیشتری پیدا کنند. هدف این مدل ها، توصیف رفتار های عملکردی و بازخوردی مکانیابی رقبا است. یکی از سوالات سنتی در این باره وجود شرایط برابری است که مباحث اقتصادی در آن ها بهره گیری می شود. نمونه ای از این مدل ها، مدلی است که مسئله تصاحب بیشینه با مکانیابی مجدد (Maximum Capture Problem with Relocation) یا به اختصار (MAXRELOC) نام گرفت، این مدل توسط ReVelle و Serra در سال ۱۹۹۱ فرمول بندی شد و درسال ۱۹۹۲ مجددا توسط Serra مورد مطالعه و فرمول بندی قرار گرفت. این مسئله به تصمیم گیرنده اجازه می دهد که در بعد از ورود رقیب جدید تعدادی از تسهیلات خود را مجددا برای بدست آوردن سهم بیشتری از بازار مکانیابی کند.

دسته بندی تقاضا در مسئله مکانیابی تسهیلات رقابتی

واژه بازار برای تمام مشتریان و تقاضای آن ها استفاده می شود. تقاضا برای محصولاتِ ارائه شده توسط تسهیلات مکانیابی شده شکل دهنده رقابت و بازار است. در فضای توزیع، مشخصه ها و رفتار های تقاضا به عنوان پارامتر های مدل استفاده می شوند. مدل های کنونی تفاوتی بین محصولات مختلف قائل نمی شوند و فرض می شود که محصولات از یک نوع هستند و یا به یک کلاس خاص مثل غذا یا لباس است. واژه مشتری و مصرف کننده به طور کلی دارای تفاوت های معنایی در جایگاه های مختلف است. مصرف کننده ای که به طور منظم از یک تسهیل تقاضای خود را دریافت می کند را می توان مشتری نامید. به طور کلی مشتری می تواند به صورت دسته ای یا تنها در نظر گرفته شود و فضای رفتاری مشخص و یا منحصر به فرد داشته باشد. در اکثر مقالات و تحقیقات، معمولا به جای واژه مشتری از واژه نقطه تقاضا نیز استفاده می شود.. در ادامه به توضیح و بررسی تقاضا می پردازیم.

تقاضای نقطه ای یا سطحی (Point or regional demand):

واژه نقطه تقاضا در مواردی با مقدار، تواتر، قیمت و یا قدرت خرید بیان می شود. برای تقاضای سطحی نیز به صورت پیوسته در فضای توزیع مورد بررسی قرار می گیرد و معمولا به صورت تابع یکنواخت در نظر گرفته می شود. این نوع تقاضا بیشتر در شبکه ها و در حالت فضای پیوسته شناخته می شود و کاربرد دارد.

تقاضای کششی یا غیرکششی (Quality elastic or inelastic demand):

از جمله موارد دیگری که بایستی مد نظر قرار گیرد کششی بودن و غیر کششی بودن تقاضا با توجه به مقدار آن می باشد. در حقیقت این نکته بسیار مهم است که مقدار تقاضا وابسته به شرایط تامین آن است و یا باید ثابت در نظر گرفته شود. این خصوصیت با توجه به نوع محصول می تواند مشخص شود. این خصوصیت برای محصولاتی مثل نان، به صورت غیر کششی است ولی برای کالاهای غیرضروری و تجملاتی می تواند به صورتی فرض شود که به مقدار تامین و قیمت آن ها حساس باشد.

تقاضای ثابت یا احتمالی (Fix or stochastic demand)

تقاضا معمولا می تواند ثابت در نظر گرفته شود ولی در مواردی این مقدار با توجه به رفتار نقطه تقاضا می تواند مقدار احتمالی داشته باشد و یا حتی در برخی موارد وجود و یا عدم وجود تقاضا نیز می تواند به صورت احتمالی مورد بررسی قرار گیرد.

تقاضای عادی یا ضروری (Normal or essential demand)

وجود تقاضای ضروری بدین معنی است که مشتری برای تامین نیاز خود هر مقدار مسافتی را حاضر است طی کند.

تقاضای محدود یا نامحدود (Finite and infinitive demand)

تعداد نقاط تقاضا نیز درفضای بازار می تواند به صورت محدود و یا نامحدود باشد.

جدول زیر وضعیت پارامتر تقاضا بر اساس دسته بندی فوق الذکر را در برخی از پژوهش های مهم اولیه این حوزه نمایش می دهد:

دسته بندی رفتار مشتری گرایی در مسئله مکانیابی تسهیلات رقابتی

برای تخمین میزان سهم بازار یک تسهیل ضروری به نظر می رسد که به توصیف رفتار مشتری گرایانه که تامین کننده بخشی از تقاضا برای تسهیل است بپردازیم. به طور معمول فرض می شود هر مشتری از طرف تسهیلات رقیب در بازار مقداری جذابیت احساس می کند. این فشار جذابیت بر روی مشتریان است که منجر به انتخاب تسهیل توسط مشتری می شود و می تواند مقدار مشتریان یک تسهیل را تخمین بزند. این مقدار همچنین بر رفتارهای مختلف مشتریان نیز تاثیر گذار خواهد بود. مشتری که جذب تسهیل می شود اصطلاحا آن تسهیل را انتخاب می کند و نیاز های خود را از آن تسهیل تامین می کند.

این انتخاب را قطعی می نامیم وقتی تمام درخواست های یک مشتری به طور کامل از تسهیلی تامین شود که بیشترین جذابیت را دارد. این مفهوم از مشتری گرایی که با عبارت “همه چیز یا هیچ چیز (all or nothing)” شناخته می شود، در ادبیات کاربرد بیشتری دارد، ولی دارای اشکالاتی نیز می باشد. یکی از اساسی ترین مشکلات در این مورد وقتی خود را نمایان می کند که تسهیلی وارد فضای رقابتی شود و با تسهیل موجود دارای مقدار جذابیت برابر باشد. در این حالت تصمیم گیری برای انتخاب تسهیل راهکار های جدید را نیازمند خواهد بود.

در مقابل این مفهوم ،حالت دیگری نیز بیان می شود که در آن انتخاب دیگر حالت قطعی ندارد و مفاهیم احتمالی در آن مورد بررسی قرار می گیرد. دراین حالت یک مشتری نیاز های خود را فقط از یک تسهیل تامین نمی کند ، بلکه آن ها را در میان تسهیلات مختلف پخش می کند. این روش حالتی است که در مقابل مفهوم “همه چیز یا هیچ چیز” بیان شده است. Huff نیز در سال ۱۹۶۴ مدلی را ارائه کرد که به مدل گرانشی Huff معروف شد. در این مدل مشتری با احتمالی که وابسته به مقدار فاصله از تسهیل است، نیاز خود را تامین می کند. این مدل بسیار مورد توجه محققین قرار گرفت و کاربرد های زیادی در مکانیابی تسهیلات رقابتی پیدا کرده است (Wu and Lin,2003). جدول زیر دسته بندی چند مقاله مهم از مسئله مکانیابی رقابتی بر اساس رفتار مشتری گرایی را نشان می دهد

جمع بندی

در این مقاله که بخش دوم از مقاله «مکانیابی تسهیلات رقابتی» می باشد، انواع و نحوه رقابت، تقاضا و همچنین رفتار مشتری گرایی مورد بررسی قرار گرفت. در بخش سوم این مقاله به «بررسی تابع جذب مشتری در مقالات» خواهیم پرداخت.