فهرست مطالب
مقدمه
در مقاله قبلی به صورت خلاصه اما کمی و بر اساس آمارهای رسمی به بررسی «نقش و اهمیت بحران» پرداخته و وضعیت کشورمان را تشریح نمودیم. در این مقاله به ارائه تعاریف و مفاهیم مرتبط با حوزه مدیریت بحران خواهیم پرداخت.
بحران
برای بحران[۱] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- بحران واقعه ای سخت و وخیم است که اگر به شکل مناسبی مدیریت نشود، لطمات سنگینی بر منافع، سوددهی، شهرت و توانایی های سازمان [ یا جامعه] وارد خواهد آورد.
- بحران وضعیتی ناپایدار و وخیم است که در آن تصمیمی قاطع برای جلوگیری از تبعات نامطلوب و شدید احتمالی لازم است.
- بحران وقوع اختلالی جدی در عملکرد جامعه و محیط است، به گونه ای که جامعه و محیط تحت تاثیر، توانایی مقابله با خسارت های گستره انسانی، تجهیزاتی، اقتصادی و یا محیطی را نداشته باشد.
- مطابق با قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران به شماره ۱۸۷۸۵/۶۰۵ مورخ ۲۹/۰۳/۱۳۸۷ بحران به شرایطی گفته می شود که در اثر حوادث، رخدادها و عملکردهای طبیعی و انسانی (به جز موارد موضوعه در حوزه های امنیتی و اجتماعی) به طور ناگهانی یا غیرقابل کنترل به وجود می آید و موجب ایجاد مشقت و سختی به یک مجموعه یا جامعه انسانی می گردد و بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراری، فوری و فوق العاده دارد.
فوریت
برای فوریت[۲] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- فوریت یا اضطرار، به معنای واقعه ای ناگهانی و غیرقابل انتظار است که به خاطر تهدیدات و خطراتی که برای سلامتی، امنیت، محیط یا اموال فرد، سازمان یا جامعه دارد، لازم است با حداکثر سرعت با آن مقابله شود.
- فوریت، واقعه ای ناگهانی و پیش بینی نشده که برای حداقل کردن تبعات نامطلوب آن نیاز به واکنش فوری وجود دارد. در این صورت شرایط فوریتی را می توان به طور محلی و بدون نیاز به کمک های خارجی هم مدیریت و مهار نمود.
- فوریت ترکیبی پیش بینی نشده از شرایط مختلف است که اقدام فوری را ضروری می سازد.
فاجعه
برای فاجعه[۳] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- فاجعه، واقعه ای ناگهانی، برنامه ریزی نشده و مصیبت بار است که خسارات شدیدی را سبب می گردد. زمانی که یک حادثه عواقب و تبعات بسیار وخیم در یک منطقه داشته باشد، فاجعه رخ داده است.
- شرایط یا واقعه ای که از کنترل ظرفیت های محلی خارج است و شدت آن در حدی است که برای مهار آن نیاز به کمک های ملی یا بین المللی وجود دارد.
- واقعه ای که اغلب ناگهانی و غیر قابل پیش بینی است و خسارات و تلفات و آسیب های انسانی زیادی را سبب می گردد.
- جنگ ها، قحطی و خشکسالی، بیماری های همه گیر گسترده، زلزله، انفجارهای شدید، سیل، حوادث هسته ای آتشفشان و غیره نمونه هایی از فاجعه هستند.
خصوصیات مشترک فاجعه
به هنگام وقع فاجعه ها، اغلب خصوصیات زیر در همه آن ها قابل ملاحظه است :
- نیاز به تصمیمی گیری و واکنش سریع وجود دارد.
- عدم واکنش سریع عواقب نامطلوبی را احتمالاً به دنبال خواهد داشت.
- راه حل ها محدود هستند.
- تصمیمات غلط ممکن است عواقب وخیمی به دنبال داشته باشد.
- سازمان ها، نهادها و ادارات مختلفی درگیر با فاجعه می شوند.
حادثه
برای حادثه[۴] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- هر واقعه ای که ممکن است به توقف فعالیت های مهم جامعه یا سازمان بینجامد یا سبب خساراتی گردد، حادثه نامیده می شود.
- هر واقعه یا مجموعه ای از شرایط که نیازمند واکنشی هماهنگ، فراتر از عملیات عادی سازمان یا جامعه باشد، حادثه نامیده می شود.
نکته: عملاً شدت یک حادثه سبب نمی گردد تا عنوان دیگری به جز حادثه به آن تعلق گیرد. بلکه متناسب با شدت حادثه و مرحله ای که در آن قرار دارد، نوع واکنش و برنامه های مورد نظر می تواند تغییر کند.
ریسک
برای ریسک[۵] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- ریسک به معنای قرار گرفتن در معرض آسیب و خطر است. ریسک ها می توانند طبیعی یا انسانی باشند و معمولاً با احتمال وقوع و شدت و تبعات احتمالی اندازه گیری می شوند.
- تلفات و خسارات احتمالی در سلامتی، جان و مال انسان ها و فعالیت های اقتصادی و اجتماعی در نتیجه یک خطر خاص و در یک محدوده زمانی معین، ریسک نامیده می شود.
خطر
خطر[۶] عبارت است از پدیده، رویداد فیزیکی و یا عملکرد انسان که دارای پتانسیل آسیب رسانی بوده و درصورت وقوع موجب صدمه یا فوت انسان ها، ایجاد خسارت به اموال و دارائی های، اختلالات اجتماعی و اقتصادی و تخریب محیط می گردد.
ارتباط بحران، فوریت، فاجعه و ریسک
ویژگی خاص بحران، بزرگی ابعاد و تبعات بالقوه یا بالفعل آن و ویژگی خاص فوریت، لزوم مقابله سریع با آن است. حال با بررسی تعاریف مربوط به فاجعه ملاحظه می شود که هر دو عنصر لزوم فوریت مقابله و بزرگی تبعات درباره آن صدق می کند. لذا می توان فاجعه را منطقه مشترک بین بحران و فوریت به حساب آورد. در واقع، فاجعه، موقعیتی بحرانی است که لازم است با سرعت با آن مقابله شود تا اثرات و عواقب وخیم آن کاهش یابد و مهار شود.
شایان ذکر است اصطلاحات مدیریت فاجعه و مدیریت اضطراری بیشتر از مدیریت بحران در بررسی چگونگی مدیریت حوادث طبیعی و انسان ساخت مورد استفاده قرار می گیرد، ولی مدیریت بحران بیشتر در بررسی بحران های بنگاه های اقتصادی و سازمان ها به کار رفته است.
به طور خلاصه می توان گفت وجه مشترک بین فوریت ها، بحران ها و فجایع در این است که حادثه ای غیر عادی رخ داده یا در حال وقوع است که نیازمند واکنش مناسب برای مهار ابعاد آن است. اما بسته به اینکه این حادثه در چه مرحله ای باشد و تا چه حد نیازمند پاسخ فوری است و بسته به اینکه ابعاد و پیامدهای بالقوه یا بالفعل آن چقدر شدید است، این حادثه می تواند از جنس بحران، فوریت، و یا فاجعه باشد.
شکل ۱ موقعیت مفاهیم حادثه، بحران، فوریت و فاجعه نسبت به هم و نواحی مشترک و غیر مشترک بین آن ها را به نمایش می گذارد.
شکل ۱ : رابطه بین مفاهیم حادثه، بحران، فوریت، فاجعه و ریسک
مدیریت بحران
برای مدیریت بحران[۷] تعاریف متعددی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
- مدیریت بحران به معنای به کارگیری نظامی برای به حداقل رساندن اثر بحران بر افراد، عملیات و اعتبار و شهرت سازمان یا مخاطبان بحران در جامعه و خروج سازمان یا جامعه از شرایط بحرانی است. هر چند که اصطلاح مدیریت بحران بیشتر در سطح بحرانی بنگاه های اقتصادی و سازمان ها به کار رفته است اما استفاده از آن در بررسی مدیریت حوادث طبیعی و انسان ساخته اجتماعی نیز، صحیح است.
- مدیریت بحران علمی کاربردی است که بوسیله مشاهده سیستماتیک بحران ها و تجزیه و تحلیل آنها، به جستجو و یافتن ابزاری می پردازد که به وسیله بتوان آن از بروز بحران ها پیشگیری نمود و در صورت بروز، در جهت کاهش آثار، تامین آمادگی لازم، امداد رسانی سریع و بهبود اوضاع، اقدام نمود.
- مطابق با قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران به شماره ۱۸۷۸۵/۶۰۵ مورخ ۲۹/۰۳/۱۳۸۷ مدیریـت جامع بحران فرآیند برنامه ریزی، عملکرد و اقدامات اجرائی است که توسط دستگاه های دولتی، غیردولتی و عمومی پیرامون شناخت و کاهش سطح مخاطرات (مدیریت خطرپذیری) و مدیریت عملیات مقابله و بازسازی و بازتوانی منطقه آسیب دیده (مدیریت بحران) صورت می پذیرد. در این فرآیند با مشاهده پیش نشانگرها و تجزیه و تحلیل آن ها و منابع اطلاعاتی در دسترس تلاش می شود به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهای موجود از بحران ها پیشگیری نموده یا در صورت بروز آن ها با آمادگی لازم در جهت کاهش خسارات جانی و مالی به مقابـله سریع پرداخته تا شرایط به وضعیت عادی بازگردد.
مدیریت اضطراری
مدیریت اضطراری[۸] به معنای به کارگیری نظامی برای پاسخ سریع و اثر بخش و کنترل یک حادثه است.
مدیریت فاجعه
مدیریت فاجعه[۹]، به معنای به کارگیری نظامی برای کاهش پتانسیل خطرات، اعمال کمک فوری و در خور به هنگام ضرورت، کنترل ابعاد فاجعه و جلوگیری از وخامت بیشتر آن و دستیبای سریع عملی به جبران وضع موجود و بازگشت به وضعیت اولیه است .
هر چند با توجه به تعاریف ارائه شده برای بحران، فاجعه و فوریت، اصطلاحات مدیریت بحران، مدیریت اضطراری و مدیریت فاجعه دارای تفاوت هایی از نظر مفهوم است، اما از آنجا که در اغلب مستندات موجود استفاده از اصطلاح مدیریت بحران بسیار متداول بوده است، در «دیمکتب» نیز در اغلب موارد، واژه مدیریت بحران به جای مدیریت فاجعه یا مدیریت اضطراری نیز به کار رفته است.
چرخه مدیریت بحران
چرخه مدیریت بحران[۱۰] شامل چهار مرحله به شرح ذیل می باشد:
- پیشگیری
- آمادگی
- مقابله
- بازسازی و بازتوانی
پیشگیری
مجموعه اقداماتی است که با هدف جلوگیری از وقوع حوادث و یا کاهش آثار زیانبار آن، سطح خطرپذیری جامعه را ارزیابی نموده و با مطالعات و اقدامات لازم سطح آن را تا حد قابل قبول کاهش می دهد.
آمادگی
مجموعه اقداماتی است که توانایی جامعه را در انجام مراحل مختلف مدیریت بحران افزایش می دهد که شامل جمع آوری اطلاعات، برنامه ریزی، سازماندهی، ایجاد ساختارهای مدیریتی، آموزش، تامین منابع و امکانات، تمرین و مانور است.
مقابله
انجام اقدامات و ارائه خدمات اضطراری به دنبال وقوع بحران است که با هدف نجات جان و مال انسانها، تامین رفاه نسبی برای آن ها و جلوگیری از گسترش خسارات انجام می شود. عملیات مقابله شامل اطلاع رسانی، هشدار، جست و جو، نجات و امداد بهداشت، درمان، تامین امنیت، ترابری، ارتباطات، فوریتهای پزشکی، تدفین، دفع پسماندها، مهارآتش، کنترل مواد خطرناک، سوخت رسانی، برقراری شریانهای حیاتی و سایر خدمات اضطراری ذی ربط است.
بازسازی و بازتوانی
بازسازی شامل کلیه اقدامات لازم و ضروری پس از وقوع بحران است که برای بـازگرداندن وضعـیت عادی به مناطق آسیـب دیده با درنظـر گرفتن ویژگیهای توسعه پایدار، ضـوابط ایمنی، مشارکت های مردمـی و مسائـل فرهنــگی، تاریخـی، اجتماعـی منطقه آسیب دیـده انجـام می گیرد. بازتوانی نیز شامل مجموعــه اقدامــاتی است کــه جهـت بازگرداندن شرایـط جسمی، روحی و روانـی و اجتـماعی آسیب دیدگان به حالت طبیعی به انجـام می رسد. شکل۲ مـراحـل مختلـف چـرخـه مدیریت بحران را نشان می دهد.
شکل ۲ : مراحل چهارگانه مدیریت بحران
پاورقی ها
Visits: 1028
