مدیریت بحران (بخش اول): نقش و اهمیت بحران

مقدمه

انسان ها و محیط زندگی آن ها بطور فزآینده ای از اثرات مخرب سوانح و بلایا رنج می برند. البته دلایل متعددی از قبیل رشد جمعیتی بالا، افزایش تراکم، شهرنشینی بی برنامه، تغییرات آب و هوا در سطح کره زمین و اثرات مخرب بر روی محیط زیست، این تاثیرات را افزایش داده اند. در این مقاله به بررسی نقش و اهمیت موضوع بحران در زندگی انسان خواهیم پرداخت. همچنین در این مقاله سعی شده است با ارائه آمار و ارقام رسمی، نقش و اهمیت این مقوله صرفاً به صورت تشریحی مد نظر قرار نگرفته و ابعاد کمی آن نیز مطرح گردد.

تعداد کشته شدگان در بحران ها دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰

در مقایسه دو دهه گذشته می توان گفت که تعداد افراد کشته شده در اثر سوانح و بلایا در دهه ۱۹۹۰ (سالانه ۸۶۳۲۸) بیشتر از دهه ۱۹۸۰ (سالانه ۷۵۲۵۲) بوده است. همچنین در دهه ۹۰ افراد بیشتری تحت تاثیر اثرات مخرب سوانح و بلایا قرار گرفته اند (این رقم بطور متوسط در حدود ۲۱۱ میلیون نفر در سال می باشد در حالیکه در دهه ۱۹۸۰، میانگین آن ۱۴۷ میلیون نفر بوده است).

ضعف در برآورد هزینه های بحران ها

هزینه های اجتماعی و اقتصادی بحران از سویی بسیار گسترده و از سوی دیگر برای برآورد بسیار دشوار می باشند. در چنین شرایطی وجود اطلاعات سازمان یافته و قابل استفاده برای کمک به ارزیابی اثرات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی برای برنامه ریزی های بلند مدت و کوتاه مدت بسیار حیاتی به نظر می رسد. با این حال در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، آمار روشن و برآورد هزینه قابل استنادی در مورد بحران های واقع شده وجود ندارد.

مقایسه کشورهای جهان سوم و پیشرفته

کشورهای جهان سوم و بعضاً در حال توسعه با توان اقتصادی محدود و زیرساخت های ضعیف و نامناسب از یک سو نیازمند کمک های خارجی و بین المللی می باشند و از سوی دیگر بازسازی و بازگشت به شرایط عادی برای آن ها بسیار طولانی و دشوار می باشد. در حالیکه در کشورهای توسعه یافته، دولت، سازمان ها، اتحادیه ها و افراد ظرفیت های بیشتری برای وفق دادن شرایط خود با بحران های حادث را دارند و تا حد زیادی، دارایی های آن ها از امنیت مناسب برخوردار است.

تقسیم بندی سوانح و بلایا

براساس اطلاعات مرکز تحقیقات بین المللی بلایای عمومی[۱] سوانح و بلایا را عموما به دو دسته کلی زیر تقسیم بندی می شوند :

• طبیعی
• انسان ساخت (تکنولوژیک)

سوانح و بلایای طبیعی

در سوانح و بلایای طبیعی عامل انسانی در ایجاد و شکل گیری آن ها هیچ گونه دخالتی ندارد و منشا طبیعی دارند. این دسته از سوانح و بلایا را عموما به سه دسته زیر تقسیم می نمایند:

• زمین شناختی مانند زلزله، آتشفشان و رانش زمین
• جوی و اقلیمی مانند خشکسالی وطوفان
• بیولوژیک مانند آفات و بیماری های نباتی و حیوانی و هجوم حشرات موذی

سوانح و بلایای انسان ساخت (تکنولوژیک)

در بحران های انسان ساخت، همانطور که از نام آن پیداست، انسان در ایجاد آن ها نقش دارد. سوانح حمل و نقل، انفجار و آتش سوزی از جمله این موارد هستند.

جدول ۱ : طبقه بندی سوانح و بلایای طبیعی بر اساس اطلاعات مرکز تحقیقات بین المللی بلایای عمومی

شرایط بحرانی چیست؟

شرایط بحرانی به شرایطی گفته می شود که یک یا چند مورد از موارد زیر را شامل شود:

• بیشتر از ۱۰ نفر کشته شوند
• بیشتر از ۱۰۰ نفر مجروح و آسیب دیده گزارش شود.
• وضعیت اورژانسی اعلام شود
• درخواست کمک از جوامع بین المللی صورت پذیرد.

وضعیت ایران در حوزه بحران ها

در این بخش وضعیت ایران در حوزه بحران ها بر اساس آمار و اطلاعات ثبت شده در سایت مرکز تحقیقات بین المللی بلایای عمومی تشریح می گردد.

ایران رتبه سوم در تعداد کشته شدگان در بحران ها

شکل ۱، تعداد کشته شدگان برای ۱۰ کشور بحران خیز جهان برای سال های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۳ را نشان می دهد. همانگونه که مشهود است، ایران پس از چین و هند مقام سوم را دارا می باشد. این مطلب نشان دهنده اهمیت بحران در زندگی مردم این مرز و بوم است.

شکل ۱ : تعداد کشته شدگان در ۱۰ کشور بحران خیز جهان بین سال های ۱۹۹۴-۲۰۰۳

ایران رتبه یازدهم در هزینه های ناشی از بحران ها

شکل ۲، خسارات گزارش شده برای تمامی بحران ها برحسب میلیارد دلار آمریکا برای ۱۲ کشور بحران خیز را نمایش می دهد. همانطور که ملاحظه می شود، ایران در بین سال های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۳ میلادی با تحمل خسارتی معادل ۱۲٫۳۴ میلیارد دلار در جایگاه یازدهم در جهان قرار دارد که به نوبه خود، نشانگر حیاتی بودن مساله بحران و میزان آسیب پذیری اقتصاد کشور از سوانح و بلایا است.

شکل ۲ : مجموع خسارات ناشی از سوانح و بلایا برای ۱۲ کشور بحران خیز بین سال های ۱۹۹۴ و ۲۰۰۳

ایران کشوری متاثر از بحران ها

در مجموع این آمار به وضوح این نکته را خاطر نشان می سازد که کشور ما یکی از کشورهائی است که بشدت تحت تاثیر سوانح و بلایا قرار دارد و با توجه به تاثیرات اقتصادی و اجتماعی سوانح و بلایا بر زندگی و روند توسعه اقتصادی- اجتماعی، مدیریت بحران باید به صورت جزء لاینفک برنامه های دولت، زندگی و فعالیت های اقتصادی مردم کشور قرار گیرد.

بحران های ایران از سال ۱۹۰۰ تا ۲۰۱۰

در ادامه آمار بحران های ثبت شده در کشور ایران از سال ۱۹۰۰ تا سال ۲۰۱۰ بر مبنای سایت مرکز تحقیقات بین المللی بلایای عمومی ارائه می گردد.

جدول ۲ : آمار ثبت شده بحران های طبیعی در کشور ایران از سال ۱۹۰۰ تا ۲۰۱۰

جمع بندی

در این مقاله به صورت خلاصه اما کمی و بر اساس آمارهای رسمی به بررسی نقش و اهمیت بحران پرداخته و وضعیت کشورمان را تشریح نمودیم. در مقاله آتی به ارائه تعاریف و مفاهیم مرتبط با حوزه مدیریت بحران خواهیم پرداخت.

پاورقی

[۱] Center for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED)