بهترین روش مقاله نویسی: چیستی پژوهش و مقاله (بخش اول)

چند سالی است که در کشور ما واژه «مقاله» به واژه ای غالب در عرصه های علمی کشور مبدل شده و به جرأت می توان گفت در ساختار فرهنگ کنونی حاکم بر محافل آموزشی و پژوهشی کشور، کیفیت و کمیت مقالات ارائه شده توسط یک فرد به عنوان مهمترین معیار سنجش سطح علمی وی شناخته می شود. صرف نظر از نظرات و انتقادهایی که به این باور می توان داشت (که انشاءاله در فرصتی دیگر به این مقوله خواهیم پرداخت)، مقاله را می توان موجودیتی مهم و البته استاندارد در فضای علمی دانست که به طور خلاصه و نظام مند به تشریح نتایج حاصل از پژوهش یک تیم تحقیقاتی می پردازد. در این مطلب بنا داریم تا کمی بیشتر در خصوص مقاله و سایر موجودیت های وابسته به آن صحبت نماییم.

مقدمه

تهیه گزارش از نتایج مطالعات و پژوهش های انجام شده، یکی از مهم ترین مراحل یک کار تحقیقاتی به شمار می رود؛ چرا که اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم که مهم باشد، به پیشرفت علم کمکی نخواهد کرد. این نتیجه از این واقعیت منشعب می شود که رشد و گسترش هر شاخه از علم، از طریق ارائه و به هم پیوستن دانش کسب شده توسط اندیشمندان آن حوزه علمی تحقق می یابد. یکی از انواع گزارش های علمی، مقاله علمی-پژوهشی است که در نتیجه پژوهش منطقی، ژرف و متمرکز نظری، عملی یا مختلط، به کوشش یک یا چند نفر در یک موضوع تازه و با رویکردی جدید با جهت دستیابی به نتایجی تازه، تهیه و منتشر می گردد. از امتیازهای مهم یک مقاله می توان به مختصر و مفید بودن، بِروز بودن و جامع بودن آن اشاره کرد؛ زیرا محقق می تواند حاصل چندین سالۀ پژوهش خود در یک رساله، پایان نامه، پژوهش، یا حتی یک کتاب را به اختصار در یک مقاله علمی بیان کند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از کلیات آن آگاهی یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه نمایند.

بدین منظور، امروزه نشریات گوناگونی در زمینه های مختلف علمی- پژوهشی انتشار می یابد و مقاله های به چاپ رسیده در آن ها، اطلاعات فراوانی را در اختیار دانش پژوهان قرار می دهند. از این رو لازم است محققان با شیوه تدوین مقالات علمی آشنا گردند تا بتوانند با استفاده از شیوه های صحیح و با سهولت بیشتر، نتایج تحقیقات و مطالعات خود را به صورت مقاله در اختیار علاقه مندان قرار دهند. در این نوشتار سعی شده است با ارائه نکات و تکنیک های ساده و کاربردی، تدوین یک مقاله علمی را تسهیل نموده و همچنین ریسک هایی که در مراحل مختلف یک تحقیق وجود خواهد داشت را کاهش دهیم.

پژوهش چیست؟

پژوهش یا تحقیق یک روند فعالانه، هوشیارانه و سامانمند برای کشف، تعبیر و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و فرضیه‌ها است. پژوهش همچنین برای استفاده از پدیده‌های موجود برای دست یافتن به راهکارهای عملی و فناوری‌ها به‌کار می‌رود. به عبارت دیگر پ‍‍‍‍ژوهش عبارت است از تجزیه و تحلیل و ثبت عینی و سیستماتیک مشاهدات کنترل شده که ممکن است به پرورانیدن قوانین کلی، اصول و یا نظریه هایی بیانجامد و به پیش بینی و یا احتمالا کنترل نهایی رویدادها منتج شود. در برخی از متون نیز پژوهش را کاربرد روش علمی برای حل یک مسئله تعریف کرده اند.

هدف از فرآیند پژوهش تولید دانش جدید می باشد. این فرآیند سه شکل اصلی به خود می گیرد (اگر چه مرزهای بین آن ها کاملا مشخص نیست):

• پژوهش اکتشافی: این نوع پژوهش مسائل جدید را سازماندهی و شناسایی می کند.
• پژوهش بنیادی (پایه ای): راه حل مسائل را توسعه می دهد.
• پژوهش تجربی (کاربردی): شدنی بودن یک راه حل را با استفاده از شواهد تجربی می آزماید.

مطالعه اکتشافی، مطالعه‌ای مقدماتی است که بنا بر نوع تحقیق عمدتا از طریق مطالعات کتابخانه ای، مشاهده و یا مصاحبه شکل می‌گیرد. علت انجام مطالعات اکتشافی عبارتند از:

• غنی سازی پرسش های پژوهش: از طریق مطالعات اکتشافی اهداف مطالعه بهتر شناخته شده و حوزه معرفتی پیرامون موضوع مورد نظر گسترش داده می شود. لازم به ذکر است که مطالعات اکتشافی به دنبال شناخت اجمالی و کلی از مساله، زوایای مختلف بحث و دیدگاه‌های مختلف در این زمینه می‌باشند.
• مطالعه و پرس و جو از اهل فن به جهت شناخت منابع و متون اصلی پژوهش. به عبارت دیگر امکانات مورد نیاز پژوهش و امکانات موجود پژوهش شناخته می شود.

پژوهش پایه‌ای می‌تواند زمینه «پژوهش کاربردی» را فراهم آورد، اما در مرحله اول به کاربرد آن در زندگی انسان‌ها توجه ندارد؛ در حالی که پژوهش‌های کاربردی دارای جنبه عملی بوده و مستقیما متوجه حل مشکلات جامعه و بشریت می‌باشند.

گزارش علمی چیست؟

گزارش علمی (Scientific Report)، گزارشی است از یک فعالیت علمی-پژوهشی که به منظور انعکاس تجربیات، دستاوردها و دانش کسب شده در حین انجام آن فعالیت، تهیه می شود. انواع گزارشات علمی عبارتند از:

• گزارش نهایی یک طرح و یا پروژه تحقیقاتی
• کتاب
• گزارش نهایی پایان نامه
• مقاله

لازم به ذکر است هر یک از موارد فوق به خودی خود یک گزارش علمی نبوده و آن چه که عنوان گزارش علمی را بر آن ها می گذارد، داوری می باشد.

مقاله علمی-پژوهشی چیست

طبق تعریف ارائه شده توسط کمیسیون نشریات وزارت  علوم، تحقیقات و فناوری هر تولیدی که به دنبال جستجوی حقایق و برای کشف بخشی از معارف و نشر آن در میان مردم و به قصد حل مشکلی یا بیان اندیشه ای در موضوعی از موضوع های علمی ، از طریق مطالعه ای نظام مند ، برای یافتن روابط اجتماعی میان پدیده های طبیعی به دست آید و از دو خصلت اصالت و ابداع برخوردار باشد و نتایج آن ها به کاربردها، روشهای و مفاهیم و مشاهدات جدید در زمینه علمی با هدف پیشبرد مرزهای علم و فن آوری منجر گردد علمی – پژوهشی (Scientific) قلمداد می شود.

مقاله علمی معمولاً در نتیجه پژوهش منطقی، ژرف و متمرکز نظری، عملی یا مختلط، به کوشش یک یا چند نفر در یک موضوع تازه و با رویکردی جدید با جهت دستیابی به نتایجی تازه، تهیه و منتشر می گردد. چنین مقاله ای در واقع گزارشی است که محقق از یافته های علمی و نتایج اقدامات پژوهشی خود برای استفاده سایر پژوهشگران، متخصصان و علاقه مندان به دست می دهد.

تهیه گزارش از نتایج مطالعات و پژوهش های انجام شده، یکی از مهم ترین مراحل پژوهشگری به شمار می رود؛ زیرا اگر پژوهشگر نتواند دستاوردهای علمی خود را در اختیار سایر محققان قرار دهد، پژوهش او هر اندازه هم که مهم باشد، به پیشرفت علم کمکی نخواهد کرد. از امتیازهای مهم یک مقاله می توان به مختصر ومفید بودن، بِروز بودن و جامع بودن آن اشاره کرد؛ زیرا محقق می تواند حاصل چندین ساله پژوهش خود در یک رساله، پایان نامه، پژوهش، یا حتی یک کتاب را به اختصار در یک مقاله علمی بیان کند تا پژوهشگران دیگر بتوانند با مطالعه آن مقاله از کلیات آن آگاهی یابند و در صورت نیاز بیشتر، به اصل آن تحقیقات مراجعه کنند.

یکی از مهم ترین ابعاد مقاله علمی، محتوای علمی و ارزشمندیِ کیفی آن است. مقاله باید یافته های مهمی را در دانش بشر گزارش نماید و دارای پیامی آشکار باشد؛ بنابراین پیش از تهیه مقاله، محقق باید از خود بپرسد که آیا مطالب او آن قدر مهم است که انتشار آن قابل توجیه باشد. آیا دیگران از آن بهره خواهند برد؟ و آیا نتایج پژوهش او، کار آنها را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟

در اینجا به چندین اصل مهم از اصول و معیارهای محتوایی پژوهش علمی اشاره می گردد که توجه به آنها قبل از تهیه مقاله به ارتقای کیفیت آن کمک می نماید.

الف) فرایند «تفکر»: تفکر، تلاش برای معلوم کردن مجهول با استفاده از علوم موجود است. بنابراین اساسی ترین محور محتوایی یک پژوهش علمی، آن است که مجهولی را روشن نماید. بر این اساس، هر پژوهش علمی در پی پاسخ دادن به پرسش هایی است که تاکنون برای مخاطبان کشف نشده است. از این رو پژوهش علمی همیشه با طرح یک یا چند سئوال آغاز می شود که محقق در صدد پاسخگویی به آنهاست.

ب) منطقی بودن: منطق که راه درست اندیشیدن (تصور) و صحیح استدلال آوردن (تصدیق) را می آموزاند، (مطهری، ۱۳۷۲، ص ۲۱) ابزار ضروری یک مقاله علمی است و محقق باید شایستگی لازم را در استدلال آوردن، تحلیل محتوا و نتیجه گیری داشته باشد. قواعد تعریف، طبقه بندی، استنباط های قیاسی و استقرایی، روش های مختلف نمونه برداری و غیره همه از ویژگی های منطقی یک مقاله علمی است که محقق باید به آنها توجه داشته باشد.

ج) انسجام و نظام دار بودن: مرتبط بودن اجزای مختلف مقاله با همدیگر، همچنین متناسب بودن آنها با عنوان مقاله و ارتباط عناوین فرعی با همدیگر، از جمله مواردی است که به تحقیق، یکپارچگی و انسجام می بخشد. بر این اساس، محقق باید عناوین فرعی مقاله خود را با نظمی منطقی از یکدیگر مجزا کرده، ارتباط بخش ها را مشخص نماید.

د) تراکمی بودن: از آنجا که هدف پژوهش پاسخ به سئوال هایی است که تا آن زمان دست کم از نظر محقق، پاسخی منطقی برای آن وجود نداشته است، هر پژوهش علمی باید از یک سو به منظور کشف دانش جدید، و از سوی دیگر، برای تکمیل دانش، صورت پذیرد. بنابراین هدف اصلی یک مقاله، کشف یا تکمیل دانش بشری است، نه تکرار دوباره آن با عبارات مختلف.

ه) خلاقیت و نوآوری: هر تحقیق علمی زمانی می تواند در ارتقای سطح دانش، موفق و موثر باشد که از فکری بدیع و خلّاق برخوردار باشد. مقالاتی که به جمع آوری صرف بسنده می کنند، نمی توانند سهم عمده ای در پیشرفت دانش بشری داشته باشند.

و) توضیح مطلب در حدّ ضرورت: از جمله مواردی که محقق در گزارش نویسی پژوهش خود (مقاله) باید بدان توجه کند، پرهیز از حاشیه روی و زیاده گوییِ افراطی است؛ همچنان که خلاصه گویی نباید به حدّی باشد که به ابهام و ایهام منجر شود؛ بر این اساس محقق باید به حدّی مطالب را تبیین کند که مقصود وی برای خواننده، روشن شود.

در این مطلب مباحثی پیرامون تعاریف مرتبط با موضوع پژوهش علمی  ارائه گردید. در بخش بعدی این مقاله با انواع مقالات علمی آشنا خواهیم شد.